3 ліпеня — Дзень незалежнасці Рэспублікі Беларусь (Дзень рэспублікі). Менавіта так гучыць гэтая дата ў афіцыйным календары. Аляксандр Лукашэнка зацвердзіў яе сваім дэкрэтам у канцы 1996-га, адзначаецца гэты дзень з 1997-га. Тлумачым, як так атрымалася, што беларусы святкуюць Дзень незалежнасці менавіта 3 ліпеня.
Што адбылося 3 ліпеня?
Наогул 3 ліпеня адбыліся тры важныя для Мінска падзеі. Адна з іх звязаная з захопам горада, два — з яго вызваленнем ад акупантаў.
Першая падзея мела месца ў сярэдзіне ХVII стагоддзя: у 1654-м Расія напала на Рэч Паспалітую, часткай якой было Вялікае Княства Літоўскае.
Праз год, 3 ліпеня 1655-га, войска праціўніка падышло да Мінска. Перад горадам яго сустрэў невялікі атрад. Даўшы бой, ён быў вымушаны хутка адступіць. Маскоўскія палкі ўварваліся ў горад.
«Праўдападобна, самастойна адбіваліся мяшчане ў замку ды некаторых храмах. Але жыхароў у горадзе на той час было ўжо няшмат. Яны паспелі выйсці з Менска на захад. Тут засталіся толькі „войт Ивашко Жыдович с товарищи полтараста человек“», — пісаў у кнізе «Невядомая вайна» гісторык Генадзь Сагановіч.
«Менск вельмі моцна абараняўся. Ён меў сістэму бастыённых умацаванняў, і самым вялікім пунктам абароны <…> [быў] Дамініканскі касцёл — абарончы, — расказваў гісторык Алег Трусаў (цяпер на гэтым месцы знаходзіцца Кастрычніцкая плошча. — Заўв. рэд.). — Калі рэшткі гэтага касцёлу раскопваў Зянон Пазняк у канцы 1980-х гадоў, высветлілася, што ён меў вельмі тоўстыя сцены. Сцяна, бліжэйшая да плошчы, мела таўшчыню 5 метраў і вялізарныя байніцы для гармат ніжняга бою. Якраз тут і была самая вялікая бітва за Менск. Пазняк пры раскопках знайшоў шмат пахаванняў менчукоў — чарапы, пасечаныя шкілеты, на многіх чарапох былі кулі ад аркебузаў і мушкетаў».
Але сілы былі няроўнымі. Горад захапілі. Генадзь Сагановіч цытаваў у сваёй кнізе паведамленні саміх маскоўскіх ваяводаў. Яны пісалі, што Менскі павет ужо ў 1656-м быў «весь пуст и выжжен», сяляне разбягаліся, каб не памерці з голаду. У тым самым годзе маскоўскі поп Іван, які служыў у горадзе, пісаў, што ў Менску знаходзяцца толькі тры роты салдат: «все татары да мордва — рускава ничего не знают».
Вызваленне прыйшло роўна праз пяць гадоў, 3 ліпеня 1660-га. Яшчэ праз год Мінск наведаў Аўгусцін Меерберг, аўстрыйскі прыдворны дарадца і дыпламат, які ездзіў на ўсход і напісаў пра гэта афіцыйную справаздачу «Путешествие в Московию»:
«Сделав еще 70 верст по лесистой пустыне, 5 октября мы прибыли в Минск, главный город Минского воеводства, расположенный на холмах и реке и удостоенный чести иметь верховный суд для всей Литвы, кроме Вильны, каждые три года поочередно с новогородецким (гаворка пра Навагрудак. — Заўв. рэд.). Грустным взором мы смотрели на разорение, причиненное этому городу москвитянами».
У 1667-м, калі завяршылася вайна, у Мінску жыло ўсяго дзве тысячы чалавек (раней, у канцы XVI стагоддзя, — каля 4−5 тысяч). Жыхароў горада нават вызвалілі ад часткі падаткаў (здачы хлеба, прыёму арміі на пастой і іншых).
Вядома, пра гэтыя даты цяперашнія ўлады не ўспамінаюць. Хоць у 2019-м здарыўся кур’ёз: інфармацыйна-аналітычны партал Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі ўнёс у лік памятных датаў дзень вызвалення Мінска 3 ліпеня 1660-га.
Таму лагічна, што акцэнт робіцца на іншым вызваленні, якое адбылося падчас Другой сусветнай вайны. Да лютага 1944 года савецка-германскі фронт спыніўся на мяжы Віцебск — Орша — Магілёў — Жлобін. На поўдні яго лінія ішла рэзка на захад, утвараючы так званы беларускі балкон. Перад Чырвонай арміяй ставілася мэта сцерці флангі групы нямецкіх армій «Цэнтр» і акружыць яе асноўныя сілы на ўсход ад Мінска. А ў выніку — цалкам вызваліць тэрыторыю Беларусі.
Нашую краіну вызвалялі войскі чатырох франтоў, але вырашальную ролю адыграў 1-ы Беларускі, якім камандаваў Канстанцін Ракасоўскі. Менавіта яму належала незвычайная задума ўсёй аперацыі, у якой яго фронт нанёс галоўныя ўдары адразу на двух кірунках — ад Рагачова да Асіповічаў і ад Азарычаў на Слуцк (як правіла, галоўны ўдар у фронту ў наступальных аперацыях мусіць быць адзін — каб не распыляць сілы на розных напрамках).
Аперацыя «Баграціён» пачалася 23 чэрвеня 1944 года. Ужо 27 чэрвеня замкнулася кальцо акружэння вакол Бабруйска, 29 чэрвеня — вакол Магілёва, былі акружаныя і часткі вакол Мінска. Гэта быў эфектны рэванш за падзеі 1941 года. 3 ліпеня Мінск быў вызвалены ад нацыстаў.
Як святкавалі дзень 3 ліпеня да дзевяностых?
Зрабіць гэты дзень дзяржаўным святам паспрабавалі адразу пасля Другой сусветнай вайны. 3 ліпеня 1945 года Вярхоўны Савет БССР прыняў Закон «Об ознаменовании Победы и увековечении памяти воинов Красной армии и партизан, погибших в борьбе с немецко-фашистскими захватчиками в период Великой Отечественной войны Советского Союза». Згодна з ім 3 ліпеня абвяшчалася ўсенародным святам Перамогі і вызвалення Беларусі.
Але ўсё ж ні дзяржаўным, ні агульнабеларускім народным святам гэты дзень тады не стаў. Прычын некалькі. Па-першае, 3 ліпеня адбылося вызваленне Мінска, а не ўсёй Беларусі, адпаведна, ён не выклікаў нейкіх асацыяцый у большай часткі насельніцтва рэспублікі. Па-другое, існаваў дзень 9 траўня, які ў свядомасці франтавікоў і быў паўнавартасным святам. Па-трэцяе, мільёны савецкіх салдат і афіцэраў вярнуліся дадому пераможцамі. Яны знішчылі грознага ворага, здабылі ўпэўненасць у сабе і ўбачылі Еўропу — то-бок сталі зусім іншымі людзьмі ў параўнанні з 1941-м. Толькі таталітарная ўлада не мянялася. Таму неўзабаве савецкія ўлады ўзялі выразны курс на прыватызацыю Перамогі.
«Говорят, что победителей не судят, что их не следует критиковать, не следует проверять. Это неверно. Победителей можно и нужно судить, можно и нужно критиковать и проверять. Это полезно не только для дела, но и для самих победителей: меньше будет зазнайства, больше будет скромности», — заявіў Іосіф Сталін у 1946-м. У выніку 23 снежня 1947-га Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняў рашэнне: 9 траўня станавілася працоўным днём, а з 1 студзеня 1948 года кавалеры ордэнаў і медалёў (нават Героі Савецкага Саюза) былі пазбаўленыя ўсіх ільгот (цяпер ім належалі штомесячныя грашовыя выплаты).
Дзень 3 ліпеня таксама адышоў на другі план. Статус выходнага дня 9 траўня атрымала толькі ў 1965-м за Леанідам Брэжневым. Але за 20 гадоў пра 3 ліпеня як пра «ўсенароднае свята Перамогі і вызвалення Беларусі» забылі. І гэтая дата заняла тое месца, якое і магла займаць, — стала неафіцыйным днём горада. «За савецкім часам гэты дзень афіцыйна адзначаўся як Дзень вызвалення Мінска ад нацыстаў, — расказваў краязнаўца Вадзім Зелянкоў. — Ладзілася шэсце ветэранаў, праводзіліся іншыя мерапрыемствы. А ў сярэдзіне 1980-х у выходныя праспект рабілі пешаходным — ад Янкі Купалы да плошчы Леніна (цяпер плошча Незалежнасці. — Заўв. рэд.). Але гэта не называлася Днём горада».
3 ліпеня тры гады запар праходзілі спартыўна-мастацкія святы «Мінск-86», «Мінск-87» і «Мінск-88». Як расказвалі карыстальнікі ў каментарах да артыкула CityDog, пра вызваленне Мінска тады не гаварылі. Акцэнт рабілі на тым, што 3 ліпеня — дзень вызвалення Беларусі. Але фармат святаў — выступленні калектываў, выставы, кірмашы, канцэрты на стадыёне «Дынама» — хутчэй сведчыў, што гаворка ішла пра Дзень горада.
У першыя гады незалежнасці Дзень Мінска асобна не адзначаўся, а святкаваўся разам з Днём незалежнасці. Ім стала 27 ліпеня. У той дзень Вярхоўны Савет БССР — Савецкі Саюз яшчэ існаваў — прыняў Дэкларацыю пра дзяржаўны суверэнітэт. 25 жніўня 1991 года гэты дакумент атрымаў канстытуцыйны статус, дзякуючы чаму нашая краіна дэ-юрэ стала незалежнай (дэ-факта гэта адбылося пасля падпісання Белавежскіх пагадненняў).
Што прыдумаў Лукашэнка?
8 жніўня 1996-га Аляксандр Лукашэнка, які знаходзіўся ва ўладзе ўжо два гады, звярнуўся да Вярхоўнага Савета і прапанаваў прызначыць рэферэндум. На яго меркавалася вынесці чатыры пытанні. Галоўны — пра новую Канстытуцыю (афіцыйна — пра яе новую рэдакцыю), якая давала гэтаму палітыку практычна неабмежаваныя паўнамоцтвы. У дадатак Лукашэнка прапанаваў вынесці на галасаванне яшчэ тры тэмы: пра захаванне ці адмену смяротнага пакарання, пра свабодны продаж зямлі і пра перанос Дня незалежнасці з 27 на 3 ліпеня.
Хто канкрэтна прапанаваў Лукашэнку перанесці дату гэтага свята ці ён зрабіў гэта сам, пакуль невядома. «Перанос Дня незалежнасьці мусіў зьвесьці да мінімуму ў грамадзкай сьвядомасьці значнасьць беларускага сувэрэнітэту, што адпавядала мэтам аб’яднаньня з Расеяй», — каментаваў такую прапанову экс-дэпутат ад БНФ Сяргей Навумчык.
Галасаванне прайшло 24 лістапада 1996 года. Паводле афіцыйных звестак, усе прапановы Лукашэнкі сабралі большасць галасоў. У тым ліку за перанос свята прагаласавалі 88,18%, супраць — 10,46% (астатнія галасы былі прызнаныя несапраўднымі). Ці можна давяраць такім вынікам?
З аднаго боку, свята 27 ліпеня яшчэ не паспела цвёрда ўвайсці ў народную свядомасць — яно адзначалася ўсяго некалькі гадоў. Акрамя таго, выбар быў не самым удалым. Паўнавартасным Днём незалежнасці, хутчэй, было 25 жніўня, калі, як адзначалася вышэй, Дэкларацыя атрымала канстытуцыйны статус і Беларусь дэ-юрэ стала незалежнай. Прыняцце Дэкларацыі было важным, але ўсё ж прамежкавым крокам да гэтага.
З іншага боку, падрыхтоўка да рэферэндуму і само галасаванне адбывалася ва ўмовах шматлікіх парушэнняў і фальсіфікацый.
Лукашэнка з парушэннем закона зняў кіраўніка Цэнтральнай выбарчай камісіі Віктара Ганчара, прызначыўшы замест яго Лідзію Ярмошыну (гэтае рашэнне мог прыняць толькі парламент). Служба аховы Лукашэнкі сілай заняла будынак ЦВК. Разам з Ганчаром з будынка ў літаральным сэнсе слова выкінулі кіраўніка парламента Сямёна Шарэцкага і генпракурора Васіля Капітона.
Улады ўпершыню ўвялі датэрміновае галасаванне. Мясцовая вертыкаль пачала актыўна клікаць выбаршчыкаў на ўчасткі, дзе нават не было варыянтаў Канстытуцыі, за якія прапаноўвалася галасаваць.
Бюлетэні ў тым годзе друкавала не ЦВК, а Кіраўніцтва справамі прэзідэнта, якое распаўсюджвала іх праз прэзідэнцкую вертыкаль. Колькі дакладна бюлетэняў тады надрукавалі, дагэтуль невядома.
Агучаныя лічбы дазваляюць сумнявацца ў іх праўдзівасці. Напрыклад, на рэферэндуме 1995-га, які прайшоў за год да гэтага, прагаласавалі 65% беларусаў. Падобныя лічбы назіраліся і ў 1996-м. Афіцыйна абвясцілі, што на 18.00 24 лістапада — менавіта ў гэты дзень праводзіўся рэферэндум — на ўчасткі прыйшло 59% выбаршчыкаў. Але, як пісаў Валер Карбалевіч у кнізе «Аляксандр Лукашэнка: палітычны партрэт», потым адбыўся «цуд», і познім лістападаўскім вечарам на ўчасткі нібыта паваліў народ — і да 20.00, канца галасавання, агульная яўка нечакана падскочыла да 84%. Прычым у Веткаўскім раёне нібыта прагаласавалі цэлых 99,3%, з якіх 98,5% падтрымалі ідэі Лукашэнкі. Хоць, як піша Карбалевіч, на ўсе папярэднія выбары ў гэты вечаровы час прыходзіла галасаваць толькі 7−9% грамадзян, а не чвэрць насельніцтва.
Такім чынам, колькі насамрэч людзей прагаласавала за перанос Дня незалежнасці, мы, хутчэй за ўсё, ніколі не даведаемся. Але іх колькасць відавочна была меншая, чым намалявалі ў бюлетэні.
У снежні 1996 года Лукашэнка падпісаў дэкрэт, і ў наступным годзе 3 ліпеня святкавалі ўжо як Дзень незалежнасці.
Чытайце таксама
