Беларусь адносіцца да нешматлікіх краін, у якіх на дзяржаўным узроўні замацаванае «падвойнае» святкаванне Раства. Да святочных дзён дзяржава афіцыйна адносіць 7 студзеня (праваслаўнае Раство) і 25 снежня (каталіцкія Каляды), прычым абодва гэтыя дні традыцыйна абвяшчаюцца выходнымі для ўсіх беларусаў. Пры гэтым насамрэч 25 снежня адно з галоўных хрысціянскіх святаў адзначаюць не толькі каталікі, але і шматлікія беларускія пратэстанты. А 7 студзеня застаецца калядным днём далёка не для ўсіх праваслаўных свету — больш чым палова памесных цэркваў адзначаюць свята адначасова з каталікамі і пратэстантамі. Летась Праваслаўная царква Украіны (ПЦУ), якая раней адзначала Раство 7 студзеня, дазволіла святарамі і парафіянам святкаваць і 25 снежня. Чаму ўвогуле так атрымалася, што хрысціяне пачалі святкаваць Раство ў розныя дні і пры якіх умовах беларускія хрысціяне маглі б «аб'яднацца» ў яго святкаванні?
Два Раствы. Ці адно?
У «сістэме каардынат» грыгарыянскага календара, якім мы звычайна карыстаемся, большасць хрысціянаў свету адзначаюць Раство 25 снежня. Заходнім цэрквам (каталіцкай і пратэстанцкай) «пашанцавала», бо яны ў рэлігійных мэтах выкарыстоўваюць той самы грыгарыянскі каляндар («новы стыль»), уведзены папам рымскім Грыгорыем XIII у 1582 годзе, і ніякіх разыходжанняў паміж царкоўнай і «звычайнай» датамі ў іх не назіраецца.
У праваслаўных сітуацыя трохі складанейшая. Усяленскі патрыярхат Канстанцінопаля (фармальна галоўная праваслаўная царква свету) і восем з 14 памесных аўтакефальных праваслаўных цэркваў, прызнаных ім, адзначаюць Раство па новаюліянскім календары, які да 2800 года будзе супадаць з грыгарыянскім. Такім чынам, у найбліжэйшыя некалькі стагоддзяў праваслаўныя вернікі, якія выкарыстоўваюць новаюліянскі каляндар, будуць святкаваць Раство ў той самы дзень, што і заходнія хрысціяне. Акрамя Канстанцінопальскай гэта Албанская, Александрыйская, Антыяхійская, Балгарская, Кіпрская, Румынская, Эладская (Грэцкая) праваслаўныя цэрквы, а таксама Праваслаўная царква Чэшскіх земляў і Славакіі.
Але некаторыя праваслаўныя памесныя цэрквы працягваюць у рэлігійных мэтах выкарыстоўваць стары юліянскі каляндар («стары стыль»), уведзены яшчэ ў 45 годзе да нашай эры. Праз 11-хвілінную розніцу паміж сярэдняй працягласцю «юліянскага» (365,25 сутак) і «грыгарыянскага» (365,2425 сутак) гадоў разыходжанні ў датах паміж двума календарамі з часам назапашваюцца. «Лішні» дзень у юліянскім календары набягае прыкладна за 128 гадоў.
Такім чынам, адзначаючы Раство 7 студзеня, вернікі Грузінскай, Ерусалімскай, Польскай, Рускай, Сербскай праваслаўных цэркваў і ПЦУ насамрэч святкуюць яго, як і большасць астатніх хрысціян, у той жа дзень 25 снежня — толькі па «сваім», юліянскім, календары. Цікава, што калі ў розніцы паміж юліянскім і грыгарыянскім календарамі набягуць чарговыя суткі, свята Раства для гэтых цэркваў (калі яны да таго часу не пяройдуць на іншы каляндар) будзе прыпадаць на 8 студзеня, потым, праз 128 гадоў, — на 9-га і гэтак далей.
Выходзіць, што практычна ўсе хрысціяне свету святкуюць Раство 25 снежня — і розніца паміж імі толькі ў тым, які каляндар яны выкарыстоўваюць у рэлігійных мэтах. Калі гэта «агульнаграмадзянскі» грыгарыянскі каляндар або новаюліянскі, які будзе супадаць з ім да 2800 года, то святкаванне прыпадае на пераднавагодні тыдзень. А калі гаворка ідзе пра адну з «кансерватыўных» праваслаўных цэркваў, якія выкарыстоўваюць юліянскі каляндар, са святкаваннем Раства давядзецца пачакаць, адзначыўшы яго ўжо пасля Новага года.
Насамрэч усё нават складаней. У першыя стагоддзі хрысціяне Усходу святкавалі Раство 6 студзеня, аб’ядноўваючы гэтае свята з Хрышчэннем у Богаяўленне, і гэтая дата дагэтуль выкарыстоўваецца для святкавання старажытнай Армянскай апостальскай царквой. Калі ў IV стагоддзі рымскае хрысціянства зацвердзіла днём Раства 25 снежня, гэты новы подых не закрануў Армянскую царкву, што развівалася адасоблена. Большасць армян выкарыстоўвае грыгарыянскі каляндар, і іх свята прыпадае на 6 студзеня. Але на тэрыторыях, дзе шырока распаўсюджанае выкарыстанне старога юліянскага календара, вернікі Армянскай царквы могуць выкарыстоўваць для вызначэння даты свята яго — і іх Раство будзе прыпадаць на 19 студзеня па «новым стылі».
Чаму так атрымалася
Даты нараджэння Ісуса няма ў Евангеллі. Як ужо адзначалася вышэй, у першыя стагоддзі на Усходзе Раство адзначалася ў адзін дзень са святам Хрышчэння 6 студзеня пад агульнай назвай Богаяўлення. Традыцыя адзначаць Раство асобна 25 снежня з’явілася ў Рыме ў IV стагоддзі. Тагачасныя рымляне адзначалі ў снежні два шумныя святы. Першым быў двухтыднёвы фестываль Сатурналій у гонар бога земляробства Сатурна (17−23 снежня), а другім — дзень нараджэння іранскага боства Мітры, які прыпадае акурат на 25 снежня. Спрадвеку рымскія Сатурналіі традыцыйна прываблівалі просты люд, а культ Мітры (мітраізм) быў папулярны сярод рымскага чынавенства і арміі. Магчыма, менавіта блізкасць двух папулярных святаў і абумовіла выбар 25 снежня як даты для Раства — адной з галоўных падзей хрысціянства, што набіралага тады папулярнасць.
Як мы памятаем, гэтая інавацыя не прыжылася ў шэрагу старажытных усходніх цэркваў, якія рана адасобіліся ад Рыма — менавіта адсюль пачынаецца асобная гісторыя армянскага Раства, якое святкуецца 6 студзеня. Для астатняга хрысціянства святкаванне Раства ў адзін дзень, 25 снежня, заставалася агульнапрынятай нормай, на якую не паўплываў Вялікі раскол 1054 года паміж усходнім (праваслаўным) і заходнім (каталіцкім) хрысціянствам.
Да XVI стагоддзя назапашаная розніца паміж сонечным («рэальным») годам і годам юліянскага календара прывяла да таго, што Раство 25 снежня, якое першапачаткова амаль супадала з зімовым сонцастаяннем, прыкладна на дзесяць дзён зрушылася ў бок вясны. Але яшчэ большую праблемай для царквы стала зрушэнне дня вясновага раўнадзенства, ад якога адлічваецца Вялікдзень — самае важнае хрысціянскае свята. У юліянскім календары, па якім жыла царква і ўвесь хрысціянскі свет, умоўна лічылася, што вясновае раўнадзенства прыпадае на 21 сакавіка — але ў рэальнасці астранамічныя назіранні паказвалі, што яно наступае ўжо 11 сакавіка.
Каталіцкая царква лічыла такое разыходжанне, якое яшчэ і расло з кожным стагоддзем, непрымальным. Упершыню за рашэнне гэтай праблемы ўзяўся папа рымскі Сікст VI у 1474 годзе. Але рэалізаваць праект рэформы календара ўдалося ўжо згаданаму папу Грыгорыю XIII ў 1582 годзе.
«Матэматычна» гэтая рэформа складалася з дзвюх частак. Для пачатку для вяртання вясновага раўнадзенства з календара былі прыбраныя 10 дзён -то-бок у кастрычніку 1582 года пасля 4-га адразу наступіла 15-га. Каб замацаваць гэты вынік і пазбегнуць неабходнасці прыбіраць дні з календара надалей, сярэдняя працягласць года была зменшаная шляхам змены «графіка» прызначэння высакосных гадоў. Калі ў юліянскім календары высакосным годам лічыўся кожны год, кратны чатыром, у грыгарыянскім (па якім мы жывём да гэтага часу) высакоснымі перасталі лічыцца гады, кратныя 100, але не кратныя 400. Такім чынам, 2000 год па грыгарыянскім календары быў высакосным, а 2100 — не будзе (па юліянскім календары высакосныя абодва гэтыя гады).
Каляндарная рэформа, ініцыяваная папам рымскім, прыпала на перыяд Рэфармацыі. У гэты перыяд у Еўропе зараджалася альтэрнатыўнае заходняе хрысціянства — пратэстантызм, розныя галіны якога выходзілі з-пад духоўнай юрысдыкцыі Рыма. У авангардзе дзяржаваў, якія пераходзілі на новы каляндар, былі тыя, у якіх пазіцыі каталіцызму заставаліся асабліва моцнымі. У кастрычніку 1582 года «новы стыль» быў прыняты ў Іспаніі, Партугаліі, італьянскіх дзяржавах і ў Рэчы Паспалітай (нядаўна ўтворанай канфедэрацыі Каралеўства Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага).
Да канца XVI стагоддзя грыгарыянскі каляндар «заваяваў» астатнюю каталіцкую Еўропу і іспанскія калоніі ў Амерыцы, паступова перацягваючы на свой бок і пратэстанцкія дзяржавы. У 1700 годзе на «новы стыль» перайшлі Данія, Нарвегія, пратэстанцкія манархіі Германіі, у 1752 годзе — Вялікабрытанія і яе калоніі, у 1753 — Швецыя. У XIX стагоддзі на грыгарыянскі каляндар пачалі пераходзіць іншыя, не хрысціянскія, рэгіёны тагачаснага еўропацэнтрычнага свету: у 1873 годзе — Японія, у 1889-м — Сіям (Тайланд), у 1896-м — Карэя, а ў 1912 годзе — Кітай.
Шырокае распаўсюджванне ў свеце і высокая дакладнасць грыгарыянскага календара, сярэдняя працягласць года якога вельмі блізкая да працягласці «сапраўднага» сонечнага года, прывялі да таго, што карыстацца ім стала вельмі зручна не толькі ў рэлігійных мэтах. У выніку ў пачатку XX стагоддзя на «новы стыль» у штодзённым жыцці сталі пераходзіць дзяржавы з высокай доляй праваслаўнага насельніцтва, якое доўгі час прынцыпова заставалася апорай старога юліянскага календара. Пры гэтым праваслаўныя цэрквы гэтых краін (напрыклад, Югаславіі, Румыніі, Грэцыі) працягвалі жыць «па старым стылі». 31 студзеня 1918 года на грыгарыянскі каляндар перайшла савецкая Расія і тэрыторыі зніклай Расійскай імперыі, якія яна кантралявала. Так «новы стыль» другі раз прыйшоў у Беларусь, якая «адкацілася» да юліянскага календара ў канцы XVIII стагоддзя падчас падзелаў Рэчы Паспалітай.
Сітуацыя, у якой дзяржава і грамадства жыве па адным календары, а рэлігійнае жыццё працякае па іншым, багатая на розныя нязручнасці. У 1923 годзе Усяленскі праваслаўны патрыярх Мялецій IV склікаў у Канстанцінопалі сабор, на якім ініцыяваў выпраўленне юліянскага календара. Не жадаючы прымаць грыгарыянскі, створаны па волі каталіцкага папы, частка праваслаўных цэркваў перайшла на створаны сербскім астраномам Мілуцінам Міланкавічам новаюліянскі каляндар. За кошт складанейшай сістэмы вызначэння высакосных гадоў сярэдняя працягласць новаюліянскага года яшчэ больш набліжаная да працягласці сонечнага года, чым у грыгарыянскага. Калі ў апошняга памылка ў адны суткі назапасіцца больш чым за 3 тысячы гадоў, то ў новаюліянскага — больш чым за 40 тысяч гадоў. Зрэшты, у практычным плане гэтая розніца для нас неістотная: першае разыходжанне паміж календарамі адбудзецца толькі ў 2800 годзе, які па грыгарыянскім летазлічэнні будзе высакосным, а па новаюліянскім — звычайным.
Для праваслаўных цэркваў, якія прынялі новаюліянскі каляндар, у кастрычніку 1923 года пасля 1 кастрычніка адразу наступіла 14-га. Да 2800 года яны будуць святкаваць Раство ў адзін дзень з хрысціянамі, якія карыстаюцца грыгарыянскім календаром. Як ужо згадвалася вышэй, Усяленскі Канстанцінопальскі Патрыярхат і большасць цяперашніх памесных праваслаўных цэркваў выкарыстоўваюць цяпер новаюліянскі каляндар. Вельмі магчыма, што ў найбліжэйшыя гады да іх ліку дадасца і Праваслаўная царква Украіны, якая ў якасці кампрамісу сёлета дапусціла магчымасць святкавання Раства як па «новым стылі», так і па «старым».
Ці зможа калі-небудзь аб’яднацца беларускае Раство?
Многія вернікі-беларусы адзначаюць Раство паводле грыгарыянскага календара. Гэта каталікі, пратэстанты розных дэнамінацый, беларускія грэка-каталікі (уніяты). Паколькі Беларуская праваслаўная царква (БПЦ) цяпер уяўляе сабой кананічнае падраздзяленне Рускай праваслаўнай царквы (РПЦ), яна выкарыстоўвае юліянскі каляндар, а значыць, яе вернікі адзначаюць Раство па «старым стылі» (то-бок 7 студзеня па грыгарыянскім календары).
У нежадання РПЦ пераходзіць на новаюліянскі каляндар ёсць некалькі прычын. Адна з іх — складанае стаўленне да таго самага Канстанцінопальскага патрыярха Мялеція IV, якога рускамоўная праваслаўная місіянерская энцыклапедыя называе «ініцыятарам навастыльнага расколу ў Праваслаўнай Царкве» і масонам. Складаныя адносіны паміж РПЦ і Усяленскім аатрыярхатам у цэлым робяць вельмі малаімаверным развіццё падзей, пры якім новаюліянскі каляндар у агляднай будучыні атрымае распаўсюд на тэрыторыі Рускай праваслаўнай царквы.
З іншага боку, у праваслаўі даўно склалася сістэма, паводле якой са складу Усяленскага патрыярхату ці памесных цэркваў нярэдка вылучаюцца новыя аўтакефальныя (то-бок самастойныя) памесныя цэрквы. Звычайна гэта складаны і супярэчлівы працэс, звязаны з утварэннем новых дзяржаваў з вялікай доляй праваслаўнага насельніцтва. У цяперашні момант на завяршальнай стадыі стварэння ўласных праваслаўных цэркваў знаходзяцца Украіна (ПЦУ атрымала аўтакефалію ад Канстанцінопальскага патрыярхату ў студзені 2019 года і прызнанне ад Эладскай, Александрыйскай і Кіпрскай праваслаўных цэркваў) і Паўночная Македонія (Македонская праваслаўная царква абвясціла аўтакефалію ад Сербскай у аднабаковым парадку ў 1967 годзе, а ў 2022 годзе пачаўся складаны працэс яе прызнання з боку іншых цэркваў).
Абмеркаванне магчымасці атрымання аўтакефаліі БПЦ вядзецца ў беларускім грамадстве даўно, агучваюцца аргументы як на карысць такога рашэння, так і супраць яго. Наўрад ці можна разлічваць на тое, што нейкія практычныя крокі ў бок стварэння памеснай Беларускай праваслаўнай царквы могуць быць зробленыя ў цяперашніх умовах — у першую чаргу з прычыны палітычнай залежнасці Беларусі ад Расіі. Але пры наяўнасці волі з боку саміх вернікаў такое развіццё падзей не выглядае зусім ужо неверагодным. Калі БПЦ некалі стане аўтакефальнай, яна цалкам можа далучыцца да большасці іншых праваслаўных цэркваў і перайсці на выкарыстанне новаюліянскага календара — а значыць, усе беларускія хрысціяне змогуць святкаваць Раство ў адзін дзень.
Чытайце таксама
